Movies Ltd

Ηθική είναι ό,τι μας βολεύει

του Θόδωρου Γιαχουστίδη (@PAOK1969)

No good deed goes unpunished...

Ο Asghar Farhadi γεννήθηκε στις 7 Μαΐου του 1972 στο Ιράν. Το 2003 έγραψε το σενάριο και σκηνοθέτησε την πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία με τίτλο «Raghs dar ghobar» (Dancing in the Dust). Ήδη από την πρώτη του ταινία ο Farhadi άρχισε να μαζεύει βραβεία: για τη συγκεκριμένη, το σημαντικότερο ήταν το βραβείο καλύτερης ανδρικής ερμηνείας στο φεστιβάλ της Μόσχας. Έναν χρόνο αργότερα ο Farhadi γύρισε την ταινία «Shah-re ziba» (Beautiful City, 2004). Κι αυτή η ταινία είχε σπουδαία φεστιβαλική καριέρα, με σπουδαιότερο από τα βραβεία που απέσπασε, το Μεγάλο Βραβείο στο φεστιβάλ της Βαρσοβίας. Η πρώτη ταινία του Farhadi που είδαμε στην Ελλάδα ήταν η τέταρτη της καριέρας του. Ήταν το «Τι απέγινε η Έλι;» (Darbareye Elly, 2009). Η ταινία έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα της στο φεστιβάλ Βερολίνου, στο διαγωνιστικό τμήμα, όπου τιμήθηκε με το βραβείο σκηνοθεσίας. Η μεγάλη επιτυχία του Farhadi σημειώθηκε με την επόμενη ταινία του, που τον καθιέρωσε παγκοσμίως. Μιλάμε για την ταινία Ένας χωρισμός (Jodaeiye Nader az Simin, 2011). Η ταινία έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα της επίσης στο Βερολίνο, όπου τιμήθηκε με τη Χρυσή Άρκτο καλύτερης ταινίας και για τα βραβεία τόσο ανδρικής όσο και γυναικείας ερμηνείας, για όλους τους άνδρες και τις γυναίκες ηθοποιούς της ταινίας! Αυτή ήταν μόνον η αρχή μιας λίστας που περιέλαβε τελικά πάνω από 70 βραβεία παγκοσμίως, μεταξύ των οποίων ήταν η Χρυσή Σφαίρα καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας, το Σεζάρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας και βεβαίως το Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας. Η επιτυχία της ταινίας «Ένας χωρισμός» και στην πατρίδα μας οδήγησε στο να βγει το 2012, με έξι χρόνια καθυστέρηση, και η τρίτη ταινία του Farhadi με τίτλο «Πυροτεχνήματα την Παρασκευή» (Chaharshanbe-soori, 2006). Ταινία που μεταξύ των άλλων είχε λάβει μέρος στο διαγωνιστικό τμήμα του φεστιβάλ του Λοκάρνο. Η επόμενη ταινία του ήταν η πρώτη που γύρισε έξω από το Ιράν και συγκεκριμένα στη Γαλλία. Μιλάμε για Το παρελθόν (Le passé, 2013). Η ταινία έλαβε μέρος στο διαγωνιστικό τμήμα του φεστιβάλ Καννών, όπου τιμήθηκε με τα βραβεία της Οικουμενικής Επιτροπής και καλύτερης γυναικείας ερμηνείας για την Bérénice Bejo. Ο Farhadi επέστρεψε στο Ιράν προκειμένου να γυρίσει την επόμενη ταινία του με τίτλο Ο εμποράκος (Forushande, 2016). Η ταινία έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα της στις Κάννες όπου συμμετείχε στο διαγωνιστικό τμήμα, κερδίζοντας τα βραβεία σεναρίου και ανδρικής ερμηνείας για τον Shahab Hosseini. Και με αυτό το φιλμ ο Farhadi κέρδισε για δεύτερη φορά Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας. Η ταινία Το ξέρουν όλοι (Todos lo saben / Everybody Knows) ήταν η όγδοη μεγάλου μήκους της καριέρας του και η δεύτερη που γύρισε εκτός Ιράν. Αποτέλεσε την ταινία με την οποία έγινε η επίσημη έναρξη του φεστιβάλ των Καννών το 2018, όπου συμμετείχε κανονικά και στο διαγωνιστικό τμήμα. Μια ταινία που γυρίστηκε εξ ολοκλήρου στην Ισπανία και στα ισπανικά.

Το Ένας ήρωας είναι η ένατη μεγάλου μήκους ταινία που σκηνοθετεί ο σπουδαίος Ιρανός σκηνοθέτης – και η πρώτη στην οποία συνεργάστηκε με την Amazon, η οποία αγόρασε τα δικαιώματά της κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της. Η παγκόσμια πρεμιέρα της έγινε στο φεστιβάλ των Καννών του 2021 (που λόγω της πανδημίας διεξήχθη τον Ιούλιο κι όχι τον Μάιο ως συνήθως), συμμετέχοντας στο επίσημο διαγωνιστικό τμήμα όπου τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο της επιτροπής. Η ταινία αποτέλεσε την επίσημη πρόταση του Ιράν για το Όσκαρ διεθνούς ταινίας.

Η υπόθεση: Ο Ραχίμ είναι ένας νεαρός άνδρας. Καλλιγράφος και δημιουργός διαφημιστικών πινακίδων, θα βρεθεί στη φυλακή μετά την καταγγελία του πρώην κουνιάδου του, του Μπαχράμ, ο οποίος ήταν εγγυητής σε δάνειο που πήρε ο Ραχίμ από τοκογλύφους και δεν κατάφερε να αποπληρώσει. Κατά τη διάρκεια διήμερης άδειας από τη φυλακή ο Ραχίμ θα προσπαθήσει να θέσει σε λειτουργία ένα σχέδιο που του έχει προτείνει η αγαπημένη του Φαρκοντέ: βρίσκοντας μια τσάντα με 17 χρυσά νομίσματα σε στάση λεωφορείου, του τα προσφέρει προκειμένου να τα πουλήσουν και να αποπληρώσουν το χρέος του στον Μπαχράμ. 

Ο Ραχίμ αποδέχεται αυτή τη λύση, μιας που και θα αποφυλακιστεί αλλά και θα μπορέσει να παντρευτεί την Φαρκοντέ. Η Φαρκοντέ πάντα βρίσκεται στο πλάι του, από τη στιγμή που τη γνώρισε στο κέντρο λογοθεραπείας, όπου πηγαίνει τον πιτσιρικά γιο του (από την πρώην γυναίκα του), τον Σιαβάς, για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα τραυλισμού που έχει. Όμως, λίγο πριν την αγοραπωλησία των χρυσών νομισμάτων ο Ραχίμ μετανιώνει. Πιστεύει πως είναι καλύτερο να επιστρέψουν τα χρυσά νομίσματα στον νόμιμο ιδιοκτήτη τους. Κι όντως, πάντα με τη βοήθεια της Φαρκοντέ, θα βρουν τη γυναίκα που έχασε το χρυσάφι και θα της επιστρέψουν την τσάντα της. Η καλή πράξη του Ραχίμ θα μαθευτεί και θα αναδειχθεί ως ο ήρωας της ημέρας. Μόνο που τα πράγματα δεν εξελίσσονται με τον τρόπο που περιμένει...

Η άποψή μας: Άλλοι σκηνοθέτες προσπαθούν να εντυπωσιάσουν το κοινό τους με τα γαμιστερά τους πλάνα. Άλλοι πάλι εναποθέτουν τις ελπίδες τους στο μεγάλο μπάτζετ και στα ουάου οπτικά εφέ. Υπάρχουν κι εκείνοι που βασίζονται στο μοντάζ και στα όσο το δυνατόν περισσότερα cuts το λεπτό, κάνοντας τις ταινίες τους να μοιάζουν με φανταχτερά βιντεοκλίπ. Και υπάρχει και ο Asghar Farhadi. Εκεί που άλλοι σκηνοθέτες και δημιουργοί ψάχνουν με το κιάλι για ένα ηθικό δίλημμα με το οποίο θα ταλανίσουν τον πρωταγωνιστή της ταινίας τους, και κατ' επέκταση τους θεατές τους – ο Farhadi έρχεται και τους λέει το δημοφιλές από τα memes «hold my beer». 

Κάθε απόφαση του ήρωα (χα!) παλαντζάρει σε μια ζυγαριά ηθικής. Και ο θεατής, ανάλογα με τα δικά του βιώματα, κατανοεί, κρίνει, κατακρίνει: σίγουρα πάντως δεν αδιαφορεί. Το τρελό είναι πως ο Farhadi δεν αφήνει τα πράγματα ούτε σε αυτό το ήδη υψηλό και ενδιαφέρον επίπεδο. Όχι. Κάθε απόφαση που λαμβάνει ο ήρωας είναι κρίσιμη, αλλάζει τα δεδομένα και τον φέρνει μπροστά από μια εντελώς διαφορετική κατάσταση, όπου θα πρέπει να αποφασίσει εκ νέου. Μόνο που εκ των πραγμάτων... παγιδεύεται. Γιατί έτσι όπως έρχονται τα πράγματα ή θα οδηγηθεί στην πορεία που οδήγησε η προηγούμενη απόφασή του ή θα την ακυρώσει. 

Το ακόμα πιο τρελό που πετυχαίνει εδώ ο τεράστιος Ιρανός δημιουργός είναι να αναδείξει την υποκρισία στο τι είναι ηθικό σε ευρύτερο (κοινωνικό) επίπεδο. Ο Ραχίμ, ανεξάρτητα από τα κίνητρά του, κάνει μια καλή πράξη: επιστρέφει (μέσω της αδελφής του, έχει κι αυτό τη σημασία του, στο αλά Χίτσκοκ, σε ότι αφορά το σασπένς, σενάριο του Farhadi) την τσάντα με τα χρυσά νομίσματα. Ναι, αλλά πριν αποφασίσει να τα επιστρέψει, ρώτησε για την αξία τους, η τιμή του χρυσού είχε πέσει και δεν θα μπορούσε να καλύψει όλο το ποσό που χρωστούσε. Ναι, αλλά την τσάντα δεν την βρήκε ο ίδιος, όπως λέει στα media, αλλά η Φαρκοντέ. Γιατί δεν λέει πως τη βρήκε η Φαρκοντέ; Για να μην την εκθέσει, μιας που έχει σχέση μαζί της χωρίς να έχουν παντρευτεί. Γιατί όταν λέει στην τράπεζα ότι βρήκε την τσάντα με τα νομίσματα δεν δίνει το δικό του κινητό αλλά εκείνο της φυλακής; 

Η αλήθεια είναι πως ο Ραχίμ... λέει ψέματα! Για διάφορους λόγους, πολλοί από τους οποίους είναι ιδιοτελείς, περισσότεροι από τους οποίους είναι άκρως... ηθικοί! Έχουν σημασία τα μικρά, λευκά ψέματα; Ο κάθε θεατής αποφασίζει ξεχωριστά. Ο σκηνοθέτης κάνει τη δική του επιλογή: σημασία έχει η πράξη αυτή καθαυτή κι όχι πως έφτασε σε αυτήν. Ιδίως από τη στιγμή που μια σειρά από θεσμοί προσπαθούν με κάθε τρόπο να εκμεταλλευτούν αυτήν την καλή πράξη, ο Farhadi μεγεθύνει τη δική τους αντίδραση και ο φακός του αποκαλύπτει πως ο βασιλιάς είναι γυμνός! Οι υπεύθυνοι της φυλακής προσπαθούν να αλλάξουν την ατζέντα από την πρόσφατη αυτοκτονία κρατουμένου, όταν όμως το αφήγημά τους, τους γυρίζει μπούμερανγκ, προσπαθούν να αποστασιοποιηθούν. Τα media με την ίδια ευκολία που μετατρέπουν τον Ραχίμ σε ήρωα, με την ίδια ευκολία τον λιθοβολούν ως... αναμάρτητα. Η φιλανθρωπική οργάνωση, που κάνει το κομμάτι της, βοηθώντας πραγματικά, θέλει να κόψει δεσμούς μόλις τα πράγματα πάνε στραβά. 

Ο καθένας θέλει να χρησιμοποιήσει τον Ραχίμ ως σύμβολο για τους δικούς του σκοπούς και μόνο, αδιαφορώντας εντέλει για τον ίδιο. Αλλά ούτε αυτό φτάνει στον Farhadi! Ενώ εμμέσως αλλά τολμηρά (ιδίως από τη στιγμή που μιλάμε για το Ιράν, στο οποίο σκηνοθέτες φυλακίζονται όταν δεν ευθυγραμμίζονται με την κυβερνητική προπαγάνδα) κριτικάρει κακά κείμενα της ίδιας της κοινωνίας, δεν υπάρχει «κακός» στην ιστορία. Ακόμα και ο πρώην κουνιάδος του Ραχίμ, έχει τους λόγους του που δεν δέχεται οποιονδήποτε συμβιβασμό! Λόγους απολύτως κατανοητούς. Από την άλλη, ακόμα και η αδελφή του Ραχίμ θέλει ο αδελφός της να κινείται σε συγκεκριμένα μονοπάτια για να μην προκαλέσει κακό στην οικογένεια! Οι μόνοι που αποδέχονται τον ήρωά μας όπως είναι, είναι ο γιος του, ο Σιαβάς και η κοπέλα του, η Φαρκοντέ. 

Και μιας που μπαίνουν και τα... social media στο παιχνίδι της ηθικής, έχει τεράστια σημασία αυτό που κάνει ο Ραχίμ σε σχέση με τον Σιαβάς προς το φινάλε της ταινίας. Επιλέγει την αξιοπρέπεια του γιου του από τη δική του ελευθερία. Αν αυτό δεν είναι ηθικό, αν αυτό δεν είναι ηρωικό, τότε δεν ξέρω τι είναι. Και το φινάλε της ταινίας, με την διαφορετική πορεία δύο ανθρώπων, ενός που μπαίνει ξανά στη φυλακή κι ενός άλλου που μόλις αποφυλακίζεται (προσέξτε το τρομερό καδράρισμα, που χωρίς λόγια λέει τα πάντα) είναι συγκλονιστικό! 

Τρομερή, τρομερή ταινία, που επιβεβαιώνει για άλλη μια φορά πως κάθε ταινία που γυρίζει ο Farhadi στη χώρα του είναι απλώς αριστούργημα! Κι ένα υστερόγραφο: η ταινία βασίζεται σε πραγματικό γεγονός. Ο Mohammad Reza Shokri βρήκε μια τσάντα γεμάτη χρήματα ενόσω βρισκόταν σε άδεια έξω από τη φυλακή του Σιράζ, της πόλης στην οποία διαδραματίζεται η ταινία (σημείωση: τα πλάνα με την αρχαία νεκρόπολη, όπου μεταξύ των άλλων, είναι θαμμένος και ο Ξέρξης, απλά και εύγλωττα υποδηλώνουν την αντίθεση ανάμεσα στο αρχαίο κλέος και τη σύγχρονη γκρίζα πραγματικότητα). 

Μόνο που την ιστορία του πριν από τον Farhadi τη γύρισε σε ντοκιμαντέρ μια μαθήτριά του, από αυτές που διδάσκει στην κινηματογραφική σχολή της Τεχεράνης. Η Azadeh Masihzadeh (αυτό είναι το όνομα της μαθήτριας) γύρισε την ταινία με τίτλο «All Winners, All Losers» και την παρουσίασε στο φεστιβάλ του Σιράζ το 2018. Τόσο η Masihzadeh όσο και ο Masihzadeh έχουν μηνύσει τον Farhadi: η πρώτη για λογοκλοπή και ο δεύτερος για συκοφαντική δυσφήμηση. Ακόμα και με τη ζωή του ο δημιουργός αυτός μας θέτει ηθικά διλήμματα: αν πραγματικά έκλεψε την ιδέα από τη μαθήτριά του, είναι καταδικαστέος, δεν χωράει καμιά αμφιβολία. Η ταινία του, πάντως, δεν θα πάψει να είναι ταινιάρα.

Στις δικές μας αίθουσες? Την 1η Σεπτεμβρίου 2022 από την Spentzos Films!